همزمان با ثبت جهانی هگمتانه؛
نگاهی به پرونده هگمتانه به عنوان میراث ثبت شده در لیست یونسکو
سفرگو: نشست کمیته میراث جهانی یونسکو پرونده هگمتانه را بدون در نظر گرفتن مرکز تاریخی همدان ثبت نمود. در این پرونده اهمیت تاریخی هگمتانه و ابعاد باستانی این محوطه با جزئیات معرفی شده است.
خبرگزاری مهر _ گروه جامعه؛ چهل و ششمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو از ۲۱ جولای تا ۳۱ جولای هم در دهلی نو کشور هندوستان انجام شد در این اجلاس که ۲۷ مکان پیشنهادی برای ثبت در لیست جهانی مورد ارزیابی اعضا قرار گرفت، ایران هم پرونده هگمتانه و مرکز تاریخی همدان را ارائه کرد تا یکی از پرونده هایی باشد که لیست ۲۷ اثر جهانی ایران را کامل می کند. این پرونده بررسی گردید و در نهایت به ثبت جهانی رسید اما تنها بخش تاریخی هگمتانه و نه بافت مرکزی همدان. در پرونده ای که برای این منظور توسط کارشناسان ایرانی تهیه شده، نکات بسیار ریزی درباره ی هگمتانه، اهمیت تاریخی آن، جستجوهای دیرینه شناسی و شهرهای شبیه به آن و اتفاقاتی که پیرامون آن افتاده و مرکز تاریخی همدان و بناهایی که هر کدام به تشکیل یک بافت کمک می کنند توضیح داده شده است. در این پرونده که به زبان انگلیسی و با تصاویر و فیلم های بسیار در دسترس همگان قرار گرفته است، شهر هگمتانه را به خوبی توصیف کرده است.
در این پرونده آمده؛ شهر همدان یکی از قدیمی ترین شهرهای دوران باستان و از شهرهای قدیمی ایران است. در گذشته این شهر به عنوان پایتخت امپراتوری مادها. همین طور در زمان حکومت هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان، آل بویه و سلجوقیان، یکی از بزرگترین شهرهای ایران بوده است. نام هگمتانه در لوح های ایرانی هاگمتانا بوده است همدان با قرار گرفتن در تلاقی مسیرهای مهم تاریخی چه در گذشته و چه هم اکنون همیشه میزبان جمعیت هایی از اقوام و مذاهب مختلف بوده است. این مکان از گذشته های دور به عنوان مکانی برای تعامل مکاتب مختلف فکری و محلی برای انتقال آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف که در همزیستی مسالمت آمیز با هم زندگی می کردند، عمل می کرد. مساجد مختلف مسلمانان، کلیساهای مسیحی و کنیسه های یهودی، سازماندهی مراسم خاص هر دین، همراه با مردمی از اقوام مختلف که در صلح زندگی می کنند، در مجموع شاهدی بر این ادعای تاریخی است. در حکاکی های لوح های ایرانی باستانی باقی مانده از زمان داریوش اول، از این شهر به نام «هاگمتانا»، در ایلامیان «آگمادانا» و در زبان اکدی به «آگاما تانو» یاد می شود. اینگونه تعبیر می شود که نام شهر از اصطلاح "هانگماتا" به مفهوم "محل تجمع" گرفته شده است. گفته می شود که پیش از تشکیل سلسله مادها، این مکان مرکز تجمعات عمومی بوده است. هرودوت به گردهمایی مادها اشاره می کند که در آن دیاکو (دایوکو) به عنوان پادشاه منصوب می شود، اما مکان دقیق آن معلوم نیست.
باتوجه به وجود هفت شهر به نام هگمتانه که چهار شهر از آنها در پارس قرار دارند، پیشنهاد جورج کرزن این است که نام «هگمتانه» احیانا برای پایتخت ها یا شهرهایی که پادشاهان در آن اقامت داشته اند انتخاب شده است. در منابع باستانی و سایر منابع، «هگمتانه» با اسامی مختلفی همچون «اکباتانا، اگباتانا» در یونانی، «اکباتانا، اکباتانیس پارتیروم» در لاتین، «احمتانه» در آرامی، «آهمتان، هماتان، اکباتان» در ارمنی و همدان» در فارسی میانه. برمبنای یافته های تاریخی و باستان شناسی، هگمتانه بطور قطع با همدان تطابق دارد. همین طور گفته می شود که سکه های کشف شده از دوران ساسانی در محلی به نام احمدان ضرب شده است. نخستین اشاره مکتوب به سلسله ماد و سرزمین مادها در سالنامه ۲۴ توسط سارل منزر سوم (۸۳۶ پیش از میلاد) و سارگون دوم (۷۱۵ پیش از میلاد) بود که در آن از این جمعیت و سرزمین آنها به ترتیب "مد" یاد شده است. چشم» و «چشم آمود». جکسون، مستشرق آمریکایی، در مورد نام شهر همدان می نویسد: «اول و با اهمیت تر از همه، نام همدان از قدیم الایام بسیار رایج بوده است. در زمان ساسانیان، همدان به «همتان» معروف بود. در الواح به جا مانده از دوران باستان فارسی، این واژه بصورت «هگمتانه» به کار رفته است که در لغت به مفهوم محل تجمع یا تجمع خیلی از مسیرها است باتوجه به موقعیت و اهمیتی که برای شهر تاریخی همدان در ادوار مختلف تاریخ قائل است، جهانگردانان زیادی از این شهر عبور کرده، در آن زندگی کرده و درباره ی آن نوشته اند. به این ترتیب، حالا اسناد بسیاری در مورد همدان و هگمتانه موجود است که توسط مورخان و سیاحان نوشته شده است.
محوطه پیشنهادی، هگمتانه و مرکز تاریخی همدان در مرکز شهر همدان فعلی قرار دارد و عناصر مهمی را در بر می گیرد که قدمت آن از مادها تا دوران معاصر باز می گردد. روند دگرگونی ها در املاک نامزد شده در مجموع روایتگر داستانی از پایداری و ادامه زندگی در شهری باستانی از شروع سکونت بشر تا به امروز، با وجود تغییرات فراوان سلسله ها و دگرگونی های سیاسی است. این ملک یکپارچه شامل تپه هگمتانه، بازار تاریخی و بافت شهری آن، تبر دسترسی به آرامگاه ابن سینا (بوعلی سینا) و خود آرامگاه و همین طور آثار برجسته دیگری است که امروزه در کارکردهایی غیر از آنها استفاده می شود. عنصر اصلی و اولیه شهر، منطقه تاریخی هگمتانه است. این منطقه تاریخی به عنوان هسته اصلی شهر تاریخی و پایتخت اصلی نظام (های) سلطنت و زندگی در دوره های مختلف، از مادها، زمانی که پایتخت سلسله متمرکز اولیه در ایران باستان شد، تا هخامنشیان بوده است. و اشکانیان باتوجه به رونق اقتصادی و سیاسی همدان در دوره های مختلف، بازار تاریخی در مجاورت هگمتانه تأسیس شد و عنصر اصلی در گسترش شهر بود. این بازار تا به امروز عملکرد قدیمی خودرا در شهر حفظ نموده است. برای مساعدت با رونق شهر و بمنظور ادامه و توسعه آن، در زمان سلطنت پهلوی خیابان هایی ساخته شد. خانه های تولید شده در کنار این خیابان ها از معماری ایرانی الهام گرفته شده است. میدان امام و محور دسترسی خیابان بوعلی آخرین دگرگونی هایی بودند که به ایجاد سنگ بنای (اسکلت) مرکز تاریخی همدان امروزی کمک کردند. محله باستانی هگمتانه تپه ای در مجاورت بازار واقع شده است. زوایای جنوبی و شرقی محوطه تاریخی توسط بلوار هگمتانه احاطه شده و ضلع غربی ملک در امتداد بازار قرار دارد و قسمت شمالی آن به بلوار الوند می رسد و محدود می شود. موزه منطقه ای همدان در نزدیکی ضلع غربی تپه تاریخی قرار دارد. موزه بعد از جستجوهای دیرینه شناسی در آن مکان ساخته شد و با اطمینان از این که هیچ اثر یا آثار تاریخی یا آثار / اشیایی در مکان تعیین شده برای ساخت موزه وجود ندارد، سازه برپا شد. هگمتانه در سال ۱۹۳۱ میلادی در لیست آثار ملی ایران به ثبت رسید. مساحت ملک پیشنهادی هم اکنون حدود ۳۰ هکتار است.
بر روی این تپه در زمان های مختلف ساخت و سازهایی انجام شده است. با این وجود، بخش عمده ای از تپه (حدود ۲۵ هکتار) در پروسه تلاش دولت برای خرید آثار / املاک واقع در تپه در فاصله ۱۹۷۲-۱۹۷۳ بعد از میلاد خریداری شد و بقیه در دوران بعد از انقلاب خریداری شد. در سال ۱۹۷۹ این املاک به تدریج، خصوصاً در دهه گذشته، در اختیار وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایران قرار گرفت و در نتیجه از مالکیت خصوصی خارج شد. هنگامی که ملک پیشنهادی از مالکیت خصوصی آزاد شد، کارهای تحقیقاتی و جستجوهای دیرینه شناسی در تپه تاریخی شروع شد. نتایج در زیر توضیح و گزارش شده است. عناصر و اشیاء روی تپه بیست و سه فصل جستجوهای دیرینه شناسی روی تپه منجر به کشف خیلی از اشیاء همچون بناهای تاریخی شد. تعدادی از آثار تاریخی خریداری شده در جریان آزادسازی برای اجرای کارهای فرهنگی و پژوهشی حفظ شدند (مثلاً: پایگاه پژوهشی میراث فرهنگی هگمتانه و مرکز تاریخی همدان، موزه هگمتانه، مدرسه نور، حمام ارامنه، کلیساهای ارمنی «سنت استپان».
باتوجه به موقعیت هگمتانه در شهر فعلی، مناظر گوناگونی وجود دارد. برمبنای نوشته های مورخان عصر کلاسیک و اشاراتی که در انجیل آمده است، تپه بزرگ همدان برای «ژاک دو مورگان» هگمتانه بوده است. در بین محققان ایرانی، «محمد تقی مصطفوی» نخستین کسی است که تپه معروف به «سر قلعه» (تپه هگمتانه کنونی) را به هگمتانه باستانی، پایتخت مادها نسبت داده است (مصطفوی: همان ۶۰). بگفته هرودوت، مورخ یونانی، حدود هشتصد سال پیش از تولد مسیح، مادها این مکان را پایتخت خود توسط دیاکو می دانستند و از آن استفاده می کردند. مجموعه ای سلطنتی بر فراز تپه برمبنای توضیحات وی، طراحان و سازندگان شهر تاریخی، مجموعه سلطنتی را بر فراز تپه ای بنا کردند که شامل کاخ، خزانه و منطقه مسکونی نظامی بود. این مجموعه با هفت باروی متحدالمرکز تولید شده بود که اضلاع داخلی هر دیوار از ضلع بیرونی آن بلندتر بود. برمبنای هرودوت، قرن ۱۹ به احتمال زیاد نقشه ای از هگمتانه تهیه شد. نقشه مذکور بااینکه پایه علمی نداشت، اما به وضوح استحکامات هفتگانه شهر را نشان میدهد و از تمامی مهمتر نحوه ساخت این استحکامات را با رعایت مشخصات زمینی (یعنی توپوگرافی) نشان میدهد. در پرونده هگمتانه، علاوه بر این که شهرهای تاریخی و محوطه های باستانی شبیه به آن، معرفی شده اند، به جزئیات بیشتری پیرامون آن پرداخته شده است همچون این که مردم چقدر مشارکت کرده اند تا این محوطه تاریخی حفظ شود و چه نشست ها و همایش هایی درباره ی این محوطه برگزار شده است. در بخش دیگری از این پرونده به قوانین و مقررات مختلفی که برای حفاظت و صیانت از میراث فرهنگی در ایران وجود دارد، پرداخته شده است. مدیریت یکپارچه بافت تاریخی همدان نیز بخش دیگری از این پرونده بود.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب