به بهانه اقدام تركیه در ثبت هنر خوشنویسی اسلامی در یونسكو؛
نقش عظیم ایرانی ها در ظهور و بالندگی خوشنویسی اسلامی
به گزارش سفرگو لیست آثار خوشنویسی تالیف و تصیف شده در بستر فرهنگ ایرانی - اسلامی نشان از ظهور و بالندگی بی بدیل خوشنویسی در ایران است و هر كه در آن كوچك ترین تردیدی كندخود را در محضر تاریخ رسوا نموده است.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ: حسن بلخاری، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
چندروزی است که اعلام یک خبر ذهن اصحاب هنر و رسانه را به خود مشغول کرده است؛ خبر کوتاه است اما سنگین و تاسف آور: وزارت فرهنگ کشور ترکیه، پرونده هنر خوشنویسی اسلامی را برای ثبت بعنوان میراث ناملموس یونسکو ارسال کرده؛ این در شرایطی است که ایران برای سال ۲۰۲۱ یا ۲۰۲۲ قصد داشت چنین اقدامی را انجام دهد. باآنکه که بعضی از کارشناسان معتقدند ثبت میراث ناملموس انحصاری نیست و هر کشوری که خوشنویسی دارد، می تواند این هنر را ثبت کند با این وصف پرواضح و غیرقابل انکار است که قاعده مند کردن خطوط شش گانه، توسط ایرانی ها صورت گرفته و نستعلیق و شکسته نستعلیق خطوط خاص ایرانی ها است و خوشنویسی از ایران به جهان اسلام گسترش یافته و این شاگردان میرعماد (خوشنویس عهد صفوی)، بودند که از هند تا مصر هنرمندان خوش نویس را تعلیم و پرورش دادند.
دراین راستا و جهت بررسی بیشتر و دقیق تر نقش عظیم ایرانی ها در ظهور و بالندگی خوشنویسی اسلامی، گفتار حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و مدیرگروه مطالعات عالی هنر دانشگاه تهران را درادامه می خوانید:
ابن مقله؛ تنظیم کننده خطوط شش گانه و اصول دوازده گانه خوشنویسی
بگذارید بدون هیچ مقدمه ای، سخن خویش را با ابن مقله آغاز نماییم یعنی ابوعلی محمد بن علی بن حسین (حسن) بن عبدالله شیرازی ملقب به اِبْنِ مُقْله (شوال ۲۷۲- ۳۲۸ قمری / مارس ۸۸۶ -۹۴۰ میلادی) که او را مبتکر و بنیان گذار خطوط مختلف و هم مبدع و تنظیم کننده خطوط شش گانه و اصول دوازده گانه خوشنویسی می دانند. نقش وی در ایجاد تحولی عظیم در سیر نگارش حروف از ساده نویسی به سمت خوشنویسی هنرمندانه مبتنی بر قواعد زیبایی شناسی بی بدیل است. همان قواعد زیبایی شناسانه ای که اخوان الصفا در رسائل خود از آن سخن گفتند و ما در کتاب «هندسه خیال و زیبایی» مبانی آنرا بیان کرده ایم. در باب او آمده است وی کسی بود که خط محقق را از خط کوفی و نسخ قدیمی بیرون کشیده و قاعده مند کرد. سپس خط ریحان را ایجاد کرد. پس از آن خط ثلث را از خط ریحان دریافت کرده و قاعده مند ساخت. پس از آنها به شکل دادن و منزه کردن خط نسخ پرداخت. ابن مقله قرآنی به خط نسخ نوشت و خطوط محقق و ریحانی و کوفی را در سر سوره ها قرار داد و هنگامی که خواست کتابت قرآن با سایر خطوط فرق داشته باشد خط توقیع را ابداع کرد. (ر ک به ابن مقله، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی) ابن مقله یک ایرانی است.
ابن بواب یا ابوالحسن علاءالدین علی بن هلال مشهور به ابن بواب (درگذشت ۴۱۳ ه ق) ملقب به «قبله الکتاب» که او را کامل کننده خطوط شش گانه و شاگرد محمد بن علی شیرازی سمسمائی می دانند وی را مبدع روشی در خوشنویسی می دانند که به مدت دویست سال بی رقیب بود هم واضع قوانینی در خوشنویسی که به خط منسوب شهرت دارد. در این قوانین وی برای اولین بار میزان سنجش حروف را تحت قاعده «نقطه» درآورد. پس از گذر هزار سال این قواعد و قوانین همچنان روح حاکم بر خطوط اسلامی است. از دیدگاه محققان خط نسخ که توسط او شکل نهایی و متکامل یافت رفته رفته به خط رایج تمامی سرزمین های اسلامی تبدیل شد به قسمی که امروزه اغلب حروف چاپی مدرن عربی و فارسی با استفاده از این خط طراحی شده اند. وی بنا به اقوال موکد ایرانی و شیعه بود.
سلطان الخطاطین یا نظام الدین سلطانی معروف به سلطان علی مشهدی (۸۴۱-۹۲۶ ه. ق/۱۴۳۵-۱۵۲۰ م) از خوشنویسان ایرانی و از معروف ترین نستعلیق نویسان قرن نهم و دهم ایران است. در باب او گفته اند هیچیک از نستعلیق نویسان قدیم در زمان خود به اندازه او صاحب شهرت نشده اند. «صراط السطور» او رساله منظومی است در چارچوب مثنوی که به قواعد خط پرداخته است.
شاه محمود نیشابوری ملقب به زرین قلم و کاتب اثر بی نظیر خمسه شاه طهماسبی که اخیراً در فرهنگستان هنر ایران رونمایی گردید. هنرمندی بی نظیر و بی بدیل که مورد احترام بسیار شاه اسماعیل صفوی بود. شدت این احترام بگونه ای بود که در جنگ چالدران با عثمانی (۹۲۰ه. ق/۸۹۳ ه. ش) شاه برای حفاظت از او دستور داد شاه محمود و کمال الدین بهزاد را همچون مرواریدهایی بس گران بها در غاری امن پنهان کردند.. هم در تاریخ ضبط است بعد از اتمام جنگ، اولین چیزی که شاه جویا شد خبر سلامتی این دو بود
بزرگ ترین خوشنویس نستعلیق یعنی میرعماد حسنی قزوینی (۱۵۵۴-۱۶۱۵ میلادی / ۹۶۱–۱۰۲۴ ه. ق) خوشنویس پرآوازه و از سرآمدان هنر خوشنویسی ایرانی. زیبایی و جمال و جلال خطش چنان عالم گیر شد که شاعران در وصفش شعر سرودند همچون میر عبدالغنی تفرشی از شعرای معاصر میرعماد:
تا کلک تو در نوشتن اعجاز نماست بر مفهوم اگر لفظ کند ناز رواست
هر دایره تو را فلک حلقه به گوش هر مدّ تو را مدّت ایام بهاست
و…
فهرستی از برجسته ترین آثار خوشنویسی که در بستر فرهنگ اسلامی –ایرانی تالیف شده
در ادامه به بیان لیستی از برجسته ترین آثار خوشنویسی که در بستر فرهنگ اسلامی –ایرانی تالیف و تصنیف شده می پردازیم. فهرستی که به همت استاد فقید محمدتقی دانش پژوه، در نشریه هنر و مردم (دوره ۸، ش ۸۶ و۸۷( آذر و دی ۴۸): ص ۳۱-۴۳) و با عنوان «سرگذشت نامه های خوشنویسان و هنرمندان» عرضه گردید. عناوین مولفان که به دنبال نام خود عنوان قطعه ای از ایران بزرگ را با خود دارند (چون شیرازی، قزوینی، راوندی، تبریزی، اصفهانی، مشهدی، هروی، کرمانی، سبزواری، بخارایی، یزدی، کربلایی، قمی، نهاوندی، لاهوری، لاریجانی و لاهیجانی) نشان از ظهور و بالندگی بی بدیل خوشنویسی در بستر فرهنگ ایرانی اسلامی است. منابع دقیق و متقن تاریخی در این باب چنان اسناد قطعی و غیرقابل انکاری عرضه می دهند که هر که در آن کوچک ترین تردیدی روا دارد خویش را در محضر تاریخ رسوا نموده است.
۱- راحه الصدور و آیه السرور: محمدبن علی بن سلیمان راوندی که در ۵۹۹ آنرا ساخته است. راوندی در « فصل فی معرفه اصول الخط من الدائره والنقط» آن از نوشتن و پیدایش هر یکی از حروف در نسخ و محقق و ثلث سخن داشته است. او می گوید که «داعی معرفت خط را مفرد کتابی ساخته است». پیداست که تحقیق او پایه برای خوشنویسان بعد از وی است. (چاپ محمد اقبال ص ۴۳۷ – ۴۴۷).
۲- اصول خطوط سته یا رساله خط: خواجه عبدالله فرزند محمود صراف تبریزی در گذشتة ۷۴۲ که در یک مقدمه و دو باب و یک خاتمه است. او شاگرد مالک قزوینی دیلمی و سند استادان عراق و خراسان است و از خط او در لیست سپهسالار (۲: ۸۵) و لیست پاریس (بلوشه ۴: ۳۶۸ مجموعة شماره ۲۴۵۱) یاد شده است. فتح الله سبزواری در دیباچه اصول و قواعد خطوط سته از او نام برده است (فرهنگ ایران زمین ۱۱: ۱۰۴) ابوالداعی یعقوب بن حسن بن شیخ ملقب به سراج حسنی شیرازی شاگرد صدرالدین روزبهان صوفی خوشنویس در تحفه المحبین خود که به نام محب الله بن خلیل الله بن شاه نعمت الله ولی کرمانی نگاشته از «رسالة خواجه عبدالله صیرفی» یاد کرده و گفته است که من آنرا خوانده ام (بلوشه ۲: ۳۰۲ ش ۱۱۱۳). گلزار صفای صیرفی شاعر که در ۹۵۰ ساخته شده و به نظم فارسی است در نقاشی و رنگ آمیزی پیداست که از این صیرفی نخواهد بود (بلوشه ۲: ۲۵۹ ش ۳/۱۰۵۰ ارمغلن ۱۲: ۱۷). نسخه هایی از این رساله عبدالله صیرفی در کتابخانه های دانشکده ادبیات (۱: ۲۸۸) و آستان قدس رضوی (۷: ۱۵ و ۲۵۴) و مجلس (۷: ۱۵ و ۶۴۲) و مجموعه کریم زاده (مجله وحید ۴۷: ۱۰۵۶) هست. بنگرید به: کشف الظنون ۱: ۵۵۰ – مجله ادبیات ۴۵: ۴۴ – تاریخ یزد ۱۱۸ و ۲۴۶- تاریخ جدید یزد ۷۸ و ۱۴۰ – جامع مقیدی ۳: ۱۵۰ و ۳۳۶ و ۳۹۸ و ۴۲۶ – ذریعه ۹: ۶۲۴ – دانشمندان آذربایجان ۲۳۸ – روضات الجنان کربلایی لیست نامها - گلستان هنر ترجمه انگلیسی ۲۸ و ۶۱ – ۶۳ و ۸۱ – مناقب هنروران ۱۸ و ۱۹ و ۷۴ – نمونه خطوط خوش بیانی ص ۸ و ۱۲۳.
۳ – رسالة خط قبله الکتاب ظهیرالدین میرعلی سلطانی پسر حسن علوی تبریزی که واضع نستعلیق خوانده می شود و در ۸۵۰ در گذشته است. در آن با عنوان نقل از «واضع لاصل میرعلی تبریزی» از تعلیم نسخ و تعلیق و طرز پیدایش حروف در نوشتن هر یک و اندازه آنها مانند سخنان راوندی گفتگو شده است. (فهرست کتابخانه برون از نیکولسون ص ۲۰۵، نسخه در ۱۲ برگ است هر یک در ۶ سطر به خط تعلیق رضاقلی ادیب با آرایش – خوشنویسان بیانی ص ۴۴۱).
۴- تحفه المحبین: ابوالداعی یعقوب بن حسن بن شیخ ملقب به سراج حسنی شیرازی شاگرد صدرالدین روزبهان که در زمان تألیف آن زنده نبوده است و او آنرا از روی رسائل شیخ جمال الدین قبله الکتاب یاقوت مستعصمی و خواجه عبدالله صیرفی و مبارک شاه شاگرد یاقوت که مولف آنها را به دستور روزبهان و دانشمندان دیگر خوانده و در اثر آن در سال ۸۵۸ طرح این رساله را ریخته بوده است در محمدآباد بیدر به نام حبیب الدین امیرزاده محب الله پسر برهان الدین امیرزاده خلیل الله پسر نورالدین شاه نعمه الله کرمانی به روش صوفیانه ساخته است، یک مقدمه دارد در «بیان وضع خط» و دو مقاله. ۱- در بیان احوال قلم و اوصاف آن و باز نمودن تراشیدن قلم و ذکر ترکیب مداد و آلات و اسباب کتابت و آداب کاتب. ۲- در بیان اصول ترکیبی که زیادات از دو حرف باشد و ترکیب آن کلمات واقع شود. سپس خاتمه در بیان صورتی چند از الفاظ که به رسم الخط می باید نوشت. (نسخه ۳۸ آنکتیل به نستعلیق هندی آغاز سده ۱۷ در پاریس که در لیست بلوشه (۱: ۳ ش ۱۱۱۳) وصف شده است.)
۵- رساله خط: میرعلاءالدوله حسینی که در آن از تیمورگورکان و میرعلی تبریزی و خواجه تاج سلمانی یاد کرده است. مستوفی بافقی در جامع مفیدی (۳: ۳۹۵) از آن نقل کرده است
۶- خلاصه الاخبار فی بیان احوال الاخبار: خواندمیر که آنرا در ۹۰۵ به نام میرعلی شیرنوایی به انجام رسانده است و می رسد تا به سال ۸۷۵ (استواری ۱: ۱۰۲ – ذریعه۷: ۲۱۰ ) فصل هنرمندان آنرا سرورخان گویا در کابل به سال ۱۳۲۴ به چاپ رسانده است.
۷- آداب نگارش (رساله منظوم در– ): استاد جواهر رقم خوشنویس، مورخ ۹۲۰. ( لیست افغانستان ص ۹۱ مجموعه ش ۲۳ موزه کابلی رسالة ۵ در برگ ۱۳۹ به خط نستعلیق با عنوان شنگرف از سده ۱۲ و ۱۳).
۸- رساله بوقلمون: ترجمه رساله ای است در رنگ ها یا مرکب های رنگارنگ از عربی به فارسی در شصت ویک صنعت به نام محمودشاه بن محمدشاه بن همایون شاه بن احمدشاه دوم از فرمانروایان بهمنی (۸۸۷ – ۹۲۴). (دیوان هند ش ۲۹۷۷ مورخ ۱۰۱۰).
۹- صراط السطوریا صراط الخط یا رساله منظوم یا قواعد خطوط در علم خط نستعلیق: سلطان علی مشهدی (۸۴۱-۹۲۶) به نظم در ۲۷۰ بیت.
چنین است عنوان های مطالب آن:
۱- در بیان نستعلیق.
۲- در بیان جمع کردن لوح های مردان.
۳- در بیان ملاحظه خط و دانستن قواعد.
۴- در بیان مفردات.
۵- در بیان قواعد حروف.
۶- در بیان قلم تراش.
۷- در بیان خوشنویسی.
۸- در بیان منقبت مرتضی علی.
۹- در بیان قواعد نستعلیق.
نسخه های فراوانی از آن هست و در امتحان الفضلاء میرزا سنگلاخ چاپ ۱۲۹۱ تبریز و گلستان هنر گنجانده شده و در لنین گراد چاپ عکسی هم شده است (در ۱۹۵۷). (خوشنویسان بیانی ص ۲۵۳ – ریو ۵۷۳ – لیست فیلم ها ص ۷۸ – ایوانف ۲: ۴۳۲ ش ۶۳۸ – ذریعه ۱۹: ۱۰۴ – دانشگاه ش ۵۹/۴۷۳۶ و ۲/۶۰۸۶ – نشریه۵: ۱۴۰ ). دومین رساله مجموعه ۲۸ والکر در بادلیان اکسفورد (گ ۴۷- ۵۶) هم همین کتاب است و اولین آن قواعد خطوط محمودبن محمد است (فهرست اته ۱۳۷۶).
۱۰ – گلزار صفا: صیرفی شاعر، به نظم فارسی در نقاشی و رنگ آمیزی (بلوشه ۲: ۲۵۹ ش ۳/۱۰۵۰ S. P. ۱۶۵۹ گ ۵۸ تا ۷۳ – ارمغان ۱۲: ۱ ص ۱۷).
درباره نام آن چنین آمده (۵۸ ر):
نام گلزار صفایش ز قضا است صیرفی بلبل گلزار صفا است
ماده تاریخ آن چنین است (۷۱ پ):
پی تاریخ تمامی سخن همچو بلبل چو شدم دستان زن
آمد از گلشن افلاک ندا صیرفی ساکن گلزار صفا (۹۵۰)
۱۱ – مداد الخطوط: میرعلی هروی در گذشته ۹۵۱ که بعد از ۹۲۶ و گویا در بخارا ساخته است. با امتحان الفضلاء میرزا سنگلاخ در تبریز در ۱۲۹۱ چاپ شده است (خوشنویسان بیانی ص ۵۰۴)
۱۲ – لطایف نامه: سلطان محمدفخری پسر امیری هروی که مجالس النفایس امیرعلی شیرنوایی را در آن به سال ۹۲۸ به فارسی برگردانده است، در مجلس نهم قسم پنجم آن ذکر لطایف ارباب هنر است. متن ترکی مجالس النفاس را به جز ترجمه های همین فخری وحکیم شاه محمدقزوینی و شاه علی بن عبدالعالی و عبدالباق شریف رضوی (دانشگاه ش ۳۰۲۹) ترجمه پنجمی است از شیخ زاده فایض نیمردانی به نام بقیه النقیه به سال ۹۶۱ (نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه ۶: ۶۳۱)
۱۳ – بابرنامه یا واقعات بابری: از ظهیرالدین بابرشاه (۸۸۸ – ۹۳۷) در آن سرگذشت سلطان علی مشهد و بهزاد هست و ترجمه فارسی این بند آن از عبدالرحیم در مجله مدرسه خاوری ۱۰: ۳ ص ۸ و ۱۴۷ چاپ شده است (استوری ۱: ۵۳۰).
۱۴ – مرقع شاه اسماعیل صفوی: که مقدمه آنرا شمس الدین محمد وصفی درباره خوشنویسان و هنرمندان در سال ۹۱۶ نوشته است (خوشنویسان بیانی ص پانزده).
۱۵ – آداب المشق: از باباشاه حالی اصفهانی در گذشته در بغداد در ۹۹۶، این رساله را با دیباچه دیگری به میرعماد خوشنویس هم نسبت داده اند، در یک مقدمه است و دو باب. این رساله شاید قبل از ۹۴۰ تألیف شده باشد چه در رسم الخط مجنون رفیقی از آن یاد شده است. محمد شفیع لاهوری آنرا با دیباچه ای به زبان اردو و با دو لیست مصطلحات و اعلام در مجله مدرسه خاوری در ۱۹۵۰ در ش ۱۰۱ (ج ۲۶ ش ۳ ص ۵۲ – ۷۱) از روی نسخه مورخ ۱ ج ۱۱۱۶ نشر کرده و بارهای دیگر هم به چاپ رسیده است (خوشنویسان بیانی ص ۸۵ – لیست افغانستان ص ۲۱۸- نسخه شمارة ۱۷۹۵ و ۱۷۹۶ کتابخانه شاهنشاهی – لیست سپهسالار ۳: ۱۸ – لیست فارسی مشار ۱۹ – لیست ایوانف ۱: ۷۵۱ ش ۵/۱۶۲۳ – کتابخانه ملک ش ۶/۵۲۶ ص ۶۰ لیست مجموعه ها).
۱۶ – آداب خط: مجنون بن محمود (محمد) رفیقی چپ نویس یا توأمان نویس سراینده منظومه شطرنج آمیخته با نثر به فارسی (ش ۲۵ کتابخانة آقای مجتبی مینوی، نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه ۶، ۶۵۳) و ناز و نیاز ( دانشگاه ۵۵/ ۴۷۳۶ ). این رساله در بحر لیلی و مجنون است چنانکه سام میرزا در تحقه سامی (ص ۱۴۲) گفته که مجنون رساله نظمی به نامش در این بحر بسته و یک بیت از آنرا می آورد:
رنگی که صفای خط در آن است از آب حنا و زعفران است
و آن در نسخه ش ۲۴/۴۷۳۶ دانشگاه تهران (گ ۱۴۸ ر) دیده می شود و این یکی از سه رساله خط مجنون است که مرحوم دکتر مهدی بیانی به درستی حدس زده است. این رساله «واعد خطوط» و «تعریف قواعد خط» هم خوانده شده است. دو نسخه ای از آن در موزه بریتانیا هست که ریو (ص ۵۳۲) آنها را درست نشناخته است: یکی به نام رساله وضع نسخ و نستعلیق که در لیست کرافت (ص ۵ ش ۱۲) به میر علی نسبت داده شده است. آغازش:
از واضع خط نسخ و نستعلیق بشنو سخنی ز روی تحقیق
دومی به نام خوشنویسی به نام راقم که در آداب خط است به وزن مثنوی،
آغازش: «بالای الف سه نقطه باید». آن بیت و این مصرع را در آداب خط مجنون نسخه دانشگاه دیده ام پس این دو باید همین آداب خط مجنون باشد (دانشگاه ۴۲/۳۰۱۰ – ذریعه ۱۹: ۱۰۴).
۱۷- خط و سواد یا سوادالخط: مجنون بن محمود (محمد) رفیقی به نثر تألیف ۹۴۰ و ۹۴۵ در شش باب.
۱ – در بیان خطوط و سطح و دور و وجه تسمیه هر یک.
۲ – در ذکر استادان و مخترعان و بیان مرتبه ایشان.
۳ – در بیان ادوات کتابت.
۴ – در بیان قواعد خط.
۵ - در شکل هر یک از حروف.
۶- در حسن خط و اصناف حرف ها.
فصل دوم آن در ش ۴ مجلد ۱۰ اوت ۱۹۳۴ و همه آن در ش ۲ مجلد ۱۱ سال ۱۹۳۵ ص ۴۶-۴۷ مجله مدرسه خاوری به کوشش یاسین خان نیازی چاپ شده است (دانشگاه ۱/۳۵۲۲ – دهخدا ش ۵/۲۸۸ – ریو ۵۳۱ – دیوان هند ۲۹۳۱ – خوشنویسان بیانی ص ۶۱۲ – ایوانف ۱: ۷۵۰ ش ۱/۱۶۲۳ و ۱۶۲۴ – ملک ۷/۵۲۶ لیست مجوعه ها ص ۶۰).
۱۸- رسم خط یا رسم الخط: مجنون بن محمود رفیقی چپ نویس یا توأمان نویس، به نظم به نام سلطان مظفر فرزند سلطان میرزای بای قرای چنگیزی مورخ ۹۰۹ یا ۹۴۰. [۳۶] (دانشگاه ۲/۳۵۲۲ – ایوانف ۱: ۷۵۱ ش ۲/۱۶۲۳ – خوشنویسان بیانی ص ۶۱۲).
۱۹- مرکب سازی: مجنون رفیقی، به نثر (دانشگاه ۳/۲۵۲۲).
۲۰- مرقع محمد مومن کرمانی فرزند خواجه شهاب الدین عبدالله مروارید در گذشتة ۹۴۸ که برای شاه تهماسب ساخته است و می باید مقدمه ای تاریخی داشته باشد درباره هنرمندان و خوشنویسان (خوشنویسان بیانی ۸۴۲).
۲۱- تاریخ رشیدی: میرزا حیدر دو غلات که در ۹۴۸ ساخته است. فصل هنرمندان سبک هرات دفتر دوم آنرا محمدشفیع لاهوری در شماره مه ۱۹۳۴ (۱۰: ۳ ص ۱۵۰-۱۷۰) مجله مدرسه خاوری از روی نسخة دانشگاه کیمبریچ چاپ کرده است، هم چاپ آلمان در مجموعة آسیایی سال سوم ص ۸۰-۳۲۳ تاریخ ۱۸۸۸ در پترزبورگ، ارنولد ترجمه انگلیسی آنرا در BSOS سال ۱۹۳۰ (۵-۴ ص ۶۷۱-۶۷۴) نشر کرده است.
۲۲- مرقع بهرام میرزای صفوی که مقدمة آنرا دوست محمدبن سلیمان کاتب کوشانی هروی زنده تا ۹۷۲ دربارة هنرمندان به سال ۹۵۱ نوشته است. (خوشنویسان بیانی ص پانزده و ۱۹۲)
۲۳- حالات هنروران: دوست محمد پسر سلیمان کوشوانی هروی که کتابدار ابوالفتح بهرام میرزای صفوی و تا ۹۷۲ زنده بوده است. مقدمه و دیباچه ای دارد و برای کتابخانه همین بهرام میرزا به سال ۹۵۳ تألیف شده است. نسخه ای از این مقدمه در مرقع بهرام میرزا در کتابخانه خزینه اوقات طوپقپوسرای (ش ۲۱۵۴) هست و محمدعبدالله جغتایی آنرا در لاهور به سال ۱۹۳۶ با مقدمه ای به اردو و انگلیسی به چاپ رسانده و باردیگر مرحوم دکتر مهدی بیانی این دیباچه را از روی خود نسخه خطی در احوال و آثار خوشنویسان (ص ۱۹۱- ۲۰۳) گزیده وار نشر کرده است.
۲۴- اصول و قوای خطوط سته (رساله در-) - فتح الله بن احمدبن محمود سبزواری (شهرستانی یا شیرازی) مولف تحفه الائمه العلیه فی الحکمه العملیه یا اخلاق ظهیری، در آن یک خاتمه است و سه باب و یک خاتمه و از ابن بواب و یاقوت و علی بن هلال و عبدالله صیرفی و احمد سهروردی در آن یاد شده است، تألیف آن از سدة ۱۰ است و باید در ۹۵۵ یا اندکی قبل از آن ساخته شده باشد (نسخه مورخ ۹۵۵ ش B ۵۵۱ لنینگراد ص ۲۵۳ فهرست) متن در فرهنگ ایران زمین (ج ۱۱) به چاپ رسیده است. (فهرست حقوق ص ۳۶ و ۱۱۹ – گلستان هنر دیباچه مینورسکی ص ۱۹).
۲۵- تحفه سامی: سام میرزای صفوی که در ۹۵۷-۹۶۸ تألیف کرده است (چاپ همایون فرخ در ۱۳۴۷ خ).
۲۶- مرقع امیر حسین بیک خزانه دار شاه تهماسب که مقدمه آنرا مالک فیلواکوش قزوینی دیلمی در گذشته روز چهارشنبه ۱۸ ذح ۹۶۹ در سال ۹۶۸ درباره هنرمندان نوشته است. (خوشنویسان بیانی ص پانزده و ۶۰۱ – روضات الجنان کربلایی ۱: ۳۶۹ ).
۲۷- قواعد خطوط: محمودبن محمد، مثنوی فارسی است و آخرین تاریخی که در آن آمده است سال ۹۶۹ است، در صنعت کتابت و فن خط در پنج مقاله:
۱- در تراشیدن قلم و اختلاف آن.
۲- در شناختن قلم.
۳- در گرفتن قلم و راندن و حرکات انگشت.
۴- در مرکبات.
۵- قواعد خط بر طریق نقطه و دایره.
خاتمه در ذکر استادان خطوط از ابن مقله تا سلطان علی مشهدی در گذشته ۹۱۹.
آغاز: شکر و سپاس مرصانعی را که چمن قرآن را به گلدسته ریاض نون و القلم از نی مزین گردانید.
نسخه ای از آن در بادلیان اکسفورد شماره ۲۸ والکر (گ ۱ – ۴۶) هست و در لیست اته (ش ۱۳۷۶) از آن وصف شده است، عکس آن در کتابخانه ملی فرهنگ هست (ش ۷۶) (خوشنویسان بیانی ص چهارده – نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه ۲۷۷: ۲).
۲۸ – مرقع امیر غیب بیک امیر شاه تهماسب: که سیداحمد مشهدی درگذشته ۹۸۶ دربارة هنرمندان در سال ۹۷۳ نوشته است و آن درست مانند رسالة قطب الدین محمد قصه خوان است (خوشنویسان بیانی ص پانزده و ۴۹).
۲۹ – مذکرالاحباب: نثاری بخارایی که در ۹۸۴ ساخته است. نواب صدریارجنگ بندی از آنرا که درباره هفت شاعر خوشنویس است در مجله مدرسه خاوری (۹: ۲ فوریه ۱۹۳۵ ص ۳۹- ۴۵) چاپ کرده است.
۳۰ – ریحان نستعلیق: تاریخ تألیف آن ۹۸۹ است. محمدعبدالله جغتایی آنرا در پونه به سال ۱۹۴۱ چاپ کرده است (خوشنویسان بیانی ص ده و ۸۲۵).
۳۱ – مرقع محمد محسن هروی: که خود او مقدمه تاریخی آنرا درباره هنرمندان در سال ۹۹۰ در هرات نوشته است (خوشنویسان بیانی ص پانزده و ۸۳۳).
۳۲ - رسالة قطبیه: قطب الدین محمد یزدی خوشنویس شاگرد مالک دیلمی (۹۲۴ – ۹۶۹) که چند سالی در بغداد زیسته و در ۹۷۸ تا ۹۹۰ در همین شهر نشان و سراغ او داده شده و تا سال ۱۰۰۰ زنده بوده است. این رساله تذکره پنجاه ودو خوشنویس است و عالی افندی در مناقب هنروران (ص ۷ و ۱۲ و ۴۰ و ۵۳ و ۶۷) از آن یاد نموده و آنرا در ۹۹۵ با اضافاتی از خود در آن به ترکی درآورده است.
کلمات هوارت تاریخ تألیف رساله قطبیه را ۹۹۴ نوشته است و شاید هم درست باشد چه یکسالی قبل از ۹۹۵ خواهد بود که تاریخ تألیف مناقب هنروران است ولی سندی به دست نداده است. او شاگرد مقصودعلی ترک و معزالدین شاگرد میرهبه الله و میرحیدر بخارایی هم بوده و با واسطه شاگرد میرعلی است. خط وی در مرقع ۲۴۲ قاهره دیده می شود (ش ۲۱۴۶) برادرش شرف الدین در طلاکاری و تذهیب هنرمندی نامور بود و اربعین جامی را در ۹۰۰ تذهیب کرده است (نمونه خطوط خوش ص ۳۵۵ – خوشنویسان بیانی ص ۵۰ و ۸۷ و ۸۱۳ – گلستان هنر ص ۱۶۶ ترجمه انگلیسی – کلمانت هوارت ص ۶ و ۲۳۵).
۳۳ – رساله خط و خطاطان و نقاشان از قطب الدین محمد قصه خوان که به نام شاه تهماسب یکم به سال ۹۶۴ (فرخندگی) تألیف کرده است. از آنچه در انتها این رساله در نسخه ملی آمده «یاد کار ایشان در این مرقع است» برمی آید که در مرقعی بوده و از آن جدا شده است. در مرقع امیر غیب بیک امیر شاه تهماسب مقدمه ای است از سیداحمدمشهدی در گذشته ۹۸۶ که تاریخ ۹۷۳ دارد و این مقدمه با اندک تصرفی درست همین رساله است پس باید آنچه قطب الدین محمد قصه خوان در ۹۶۴ نگاشته است همان را سیداحمد مشهدی در ۹۷۳ برداشته و در دیباچة این مرقع گذارده باشد. در نسخه دانشگاه بندی درباره سیداحمد مشهدی و خواجه زین الدین محمود به نظم و نثر آمده که در چاپی نمی بینم پس آن باید بعد از مقدمه مرقع سیداحمد مشهدی تألیف شده باشد، پس می توان اظهار داشت که آن از قطب الدین محمد یزدی خواهدبود و تألیف آن باید همان سال ۹۹۴ باشد و همو است که در دو جای این کتاب با لقب «[قصه] خوان» یا «قصه [خوان]» آمده است و باید اظهار داشت که نسخه ملی اگر تاریخش درست و باید هم باشد پیش از این یکی ساخته شده و نسخه دانشگاه بعد از آن با بسطی به نگارش در آمده است ولی چه کنم که تاریخ آن در انتها «فیض» آمده که برابر است با ۸۹۰. این رساله در مجله سخن در تاریخ ۱۳۴۶ (ش ۱۷ ش ۶ و ۷ ص ۶۶۷ – ۶۷۶) از روی نسخه کتابخانه ملی فرهنگ به چاپ رسیده است. این نسخه رساله ششم مجموعه شماره ۶۹۱ فارسی این کتابخانه است. در ص ۳۹۳ – ۴۰۶ به خط نستعلیق چلیپای محمدرضا پسر حاجی طهماسب قلی بیک در ۸ محرم ۱۰۵۷ (انوار ۲: ۱۹۶) نسخه ای از آن در رساله یکم مجموعه دانشگاه به شماره ۶۰۸۶ (ش ۵۸۸ نسخه های مرحوم سعید نفیسی) به خط نستعلیق سده ۱۲ هست. دومین رساله این مجموعه منظومه خط سلطان علی مشهدی است که دیباچه ای ندارد و انجام رساله اولین هم گویا افتاده باشد با اینکه از چاپ شده کم ندارد. این دو نسخه از هم جدایی هایی دارند و چند بیتی در نسخه دانشگاه (نفیسی) است که در ملی نیامده و عباراتی هم در آن هست که در نسخه ملی دیده نمی گردد. نسخه دیگری هم مرحوم دکتر مهدی بیانی داشته است مورخ ۱۰۹۶ (نمونه خطوط خوش ۳۵۵)….
آغاز نسخه دانشگاه: «در اسامی خطاطان. بسمله. حمد و سپاس به اخلاص مر خدای را که قرین صانع بی چونیست که زبنده (؟) مرقع بوقلمون به سواد بیاض که تولج اللیل فی النهار و تولج النهار فی اللیل ملمع ساخت (پیداست که غلط است). آغاز چاپی: بسمله. حمد به اخلاص مقرون صانع بی چون را زیبد که مرقع روزگار بوقلمون را به وجود آورد و بیاض (تولج اللیل فی النهار و تولج النهار فی اللیل) را ملمع ساخت. انجام نسخه دانشگاه: چه مقصود این قصه و قصه خوانی او اظهار سخن دانی ذکر بعضی استادان بود چه عبدالخطیه را آنجا رسید که بر آن شد تا کند تاریخ مرقوم:
به عقل عالم آرا مشورت کرد بگفتا نیستی زین فیض محروم
به امام رضا ضد السلام به مولانا علی مشهدی و (افتاده).
انجام چاپی: چون مقصود از این قصه خوانی ذکر برخی از استادان بود که یادگار ایشان در این مرقع است به اطناب زیاده محتاج ندیده و به یک قطعه تاریخ ختم آن پسندیده.
ز قطب قصه خوان در رسم تاریخ شود بی شبهه این ترتیب مفهوم
به صد فرخندگی اتمام چون یافت کن از «فرخندگی» تاریخ معلوم (۹۶۴)
۳۴ – مناقب هنروران: مصطفی عالی افندی دفتردار بغداد (۹۴۸ – ۱۱۰۸) که به نام سعدبن حسن جان به سال ۹۹۵ ساخته است تحریری است به ترکی با افزوده هایی از رساله قطبیة قطب الدین محمد یزدی که خود او وی را در بغداد دیده بوده است. در استانبول به سال ۱۹۲۶ با دیباچه ای دراز در سرگذشت او و با لیست به چاپ رسیده است
۳۵ – فوائد الخطوط: درویش محمدبن دوست محمد بخاری که در بیست سالگی به سال ۹۹۵ در ده فصل و یک خاتمه ساخته است. در تاشکند سه نسخه ای از آن هست که یکی مورخ ۲ رمضان ۱۲۲۳، دیگری صفر ۱۳۲۳، سومی از سدة ۱۹ (فهرست ۱: ۳۲۰ ش ۷۳۱ تا ۷۳۳) عکسی از اولین این سه نسخه در دانشگاه تهران هست (فهرست فیلم ها ص ۱۵۰).
۳۶ – روضات الجنان و جنات الجنان: حافظ حسین کربلایی خوشنویس در گذشتة ۹۹۷ که در ج ۱ ص ۳۶۹ – ۳۷۳ آن اندکی از تاریخ خط آمده است (چاپ ۱۳۴۴ به کوشش آقای سلطان القرائی).
۳۷ – مجموعه الصنایع: در آن از ساختن رنگ ها سخنی به میان آمده است و نسخه های آن ۴۲ باب یا فصل تا ۲۱۲ فصل دارد و باید در سده های ۱۰ و ۱۱ تألیف شده باشد (فهرست فیلم های دانشگاه ص ۱۸۶).
۳۸ – خلاصه التواریخ: از گمنام که نزدیک ۹۵۰ تألیف شده است نه از قاضی احمد ابراهیمی حسینی قمی (۹۵۳ – بعد از ۱۰۱۵) پسر شرف الدین میرمنشی که تاریخ حوادث در آن به نوشته استوری می رسد به سال های ۹۹۹ تا ۱۰۰۱ (استوری ۱: ۱۰۷۱ و ۱۰۷۴ و ۱۲۷۹ – سنا ش ۳۳۶ – نفیسی ش ۱۰۷۲ در دانشگاه – ذریعه ۷: ۲۲۳). فصل «آغاز و انجام خط اصل» آنرا محمدشفیع لاهوری در مجله مدرسه خاوری شماره اگوست سال ۱۹۳۴ (۱۰: ۴ ص ۲۳-۳۰) از روی نسخه خطی دانشگاه پنجاب به چاپ رسانده است (استوری ۱: ۱۰۷۱ – خوش نویسان بیانی ص نه – نمونة خطوط خوش ۳۵۴).
۳۹ – گلستان هنر: قاضی احمد ابراهیمی حسینی قمی (۹۵۳ – بعد از ۱۰۱۵) که بعد از ۱۰۰۷ و ۱۰۱۵ ساخته شده و دو تحریر دارد، از بهترین کتاب های این فن است و من در نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه دفتر ششم در دنبال وصفی که از خلاصه التواریخ ش ۳۳۶ کتابخانه سنا کرده ام از آن به تفصیل سخن داشته ام. افسوس که با بودن هفت یا هشت نسخه از آن هنوز متن فارسی آن به چاپ نرسیده با این که ترجمه روسی و انگلیسی آن نشر شده است (استوری ۱: ۱۰۷۴) عکس نسخه مسکو و اصل نسخه لندن را در لنینگراد دیده ام و آقای آکیموشکین خاورشناس متن فارسی را به چاپ می رساند.
۴۰ – مرقع شاه دخت زیب النساء بیگم: متخلّص به مخفی دختر عالم گیر پادشاه و دل رس بانوبیگم دختر شاه نوازخان صفوی (۱۰ شوال ۱۰۲۸ – ۱۱۱۴) که مرید خواجگان جویباری و شاگرد ملامحمدسعید اشرف مازندرانی بوده و او را جواهر رقم رنگین نویس می خوانده اند، وی در این مرقع نمونه خطوط خوش نویسان و نقاشان گذارده بود ولی آن از دست رفته و مقدمة آن که ملارضای راشد نوشته بود در کتابخانه خدابخش پتنه هست (خوشنویسان بیانی ص ۲۲۲ – تذکرة شعرای کشمیر اصلح میرزا ص ۱۰۹ و ۱۸۹ و ۲۷۹ و ۶۰۷ و۶۱۰ ).
۴۱ – مآثر رحیمی: خواجه آقا عبدالباقی بن خواجه آقا بابای کرد نهاوندی خوشنویس جولک نهاوند ۹۷۸ – ۱۰۴۵)، در تاریخ هند اسلامی مورخ ۱۰۲۵. در مجلد سوم آن سرگذشت خوشنویسان و نقاشان معاصر اوست (استوری ۱: ۵۵۲ و ۱۳۱۵ – ذریعه ۱۹: ۴).
۴۲ – تاریخ عالم آرای عباسی: اسکندربیک منشی که در ۱۰۲۶ ساخته است، درآن «ذکر خوشنویسان عصر شاه تهماسب» و «ذکر نقاشان بدایع نگار که هنرمند روزگار بودند» هست (ص ۱۷۰ و ۱۷۴).
۴۳ – مرقع گلستان و گلشن: که یکی در ۱۰۳۱ و دومی در ۱۰۴۶ به نگارش در آمده و خط محمدحسین زرین قلم کشمیری جهانگیرشاهی در گذشته ۱۰۲۰ و دیگران در آن دو هست و هر دو مقدمه و خاتمه ای دارند. (هنرو مردم ش ۶۱ و ۶۲ و ۷۳ و ۷۷ و ۷۸ – نمونه خطوط خوش کتابخانه شاهنشاهی ص ۱۱۲ – خوشنویسان ۷۰۲).
۴۴ – گلزار صواب: نفیس زاده ابراهیم حسینی قریشی مقری که برای سلطان مراد چهارم پسر احمد یکم (۱۰۳۲ – ۱۰۴۹) به ترکی در یک فصل و دو باب ساخته است.
نسخه ای از آنرا کلمانت هوارت داشته است به اندازه بیاضی دراز ۱۰×۲۰ در ۲۹ برگ. نسخه ای هم شفر داشته که در کتابخانه ملی پاریس است به شماره S. P. Turc ۱۱۶۰ (کلمانت هوارت ص ۷) هم نسخه برلین ش ۹۳۰ شرقی (ش ۲۶۹ لیست تازه).
۴۵ – مرقع داراشکوه: در گذشتة ۱۰۶۹ که محمدشفیع لاهوری آنرا در مجله مدرسه خاوری در شماره فوریه ۱۹۵۵ با مقدمه ای وصف کرده است (خوشنویسان بیانی ص یازده و ۱۸۵).
۴۶ – شاه جهاننامه یا عمل صالح: از محمد صالح کنبوه لاهوری که در ۱۰۷۰ به انجام رسانده است (استوری ۱: ۵۸).
سرگذشت خوشنویسان آن با تذکره خوشنویسان غلام محمد هفت قلمی چاپ شده است (خوشنویسان بیانی ص ده نمونه خطوط خوش ص ۳۵۶).
۴۷ – مرآه العالم: بختاورخان شیخ محمد بقای سهارنپوری (۱۰۳۷ – ۱۰۹۶) که در ۱۰۷۸ ساخته است.
نمود یکم افزایش آن درباره خطاطان و نقاشان است و محمد شفیع لاهوری آنرا در مجله مدرسه خاوری در شماره اوت ۱۹۳۴ (۱۰: ۴ ص ۳۳ – ۶۵) نشر داده است. (استوری ۱: ۱۳۲ و ۱۲۴۲).
۴۸ – تذکره محمدطاهر نصرآبادی اصفهانی که در ۱۰۸۳ شروع کرده است، فرقه دوم صف سوم آن (ص ۲۰۶ – ۲۰۹ چاپ ۱۳۱۷ خ) در ذکر خوشنویسان است. محمد شفیع این بند را در مجله مدرسه خاوری (۱۱: ۴ ص ۱۵۴ – ۱۵۹) در تاریخ ۱۹۳۵ نشر کرده است.
۴۹ – جامع مفیدی: محمد مفید مستوفی بافقی که در ۱۰۸۲ – ۱۰۹۰ ساخته است، فصل هفتم مقالت دوم مجلد سوم آن درباره خطاطان است. (چاپ ۱۳۴۰ خ ۳: ۳۹۶ – ۴۰۳).
۵۰ – خط (رساله در): مختصری است با اشارات بسیاری به استادان قدیم، از سده ۱۲ آغاز: بدانکه قبله الکتاب جمال الدین یاقوت گفته است. (ایوانف ۱: ۷۵۲ ش ۱۶۲۵ در ۴ گ).
۵۱ – خلاصه المکاتیب: منشی سوجان رای بهنداری که در ۱۱۱۰ ساخته است. فصل بیان تعریف خط آنرا محمدشفیع لاهوری در شماره اوت ۱۹۳۴ ص ۶۶ – ۶۷ مجله مدرسه خاوری چاپ کرده است. ( استوری۱: ۴۵۳ و ۱۰۷۱ و ۱۳۰۹ – نمونه خطوط خوش بیانی ص ۳۵۵ – خوشنویسان بیانی ص نه ).
۵۲ – دوحه الکتاب: محمدنجیب صیولجی زاده که در ۱۱۵۰ در سه مقاله ساخته است (فهرست ترکی تازه برلین ش ۲۸۳).
۵۳ –مرآت الاصطلاح: رای رایان آنندرام مخلص در گذشتة ۱۱۶۴ که فرهنگ عبارات منظوم و امثال است و در ۱۱۵۷ آنرا به انجام رسانده است. فصل خوشنویسان آنرا محمدشفیع لاهوری در شماره اوت ۱۹۳۴ مجله مدرسه خاوری نشر داده است. (استوری ۱: ۶۱۲ – فرهنگ نویسی فارسی ص ۱۴۹).
۵۴ – تحفه الکرام: علی شیر قانع تتوی که در ۸ – ۱۱۸۰ ساخته و در مجلد سوم آن از خوشنویسان سند سخن داشته است. این بند در مجله مدرسه خاوری در فوریه سال ۱۹۳۵ (۱۱: ۲ ص ۱۳۱ – ۱۳۴) چاپ شده است.
۵۵ – مختصر در خط. آغاز: شکر و سپاس فراوان و ثنا و ستایش بی انتها. (ایوانف ۱: ۷۵۱ ش ۴/۱۶۲۳ – پرچ ۳۴۱).
۵۶ – خط ترکی و سیاقی و اوهل: مرکب از حروف بی نقطه و مشجر. (مجلس ۹: ۶۹۰ از سدة ۹ و ۱۳: ۲ – ۱۶۱ از سده ۱۱).
۵۷ – المختصرالمفید فی تعلیم قواعدالخط: گزیده ای است از سخنان چند هنرمند بخصوص از جمال الدین ابوذر یاقوت مستعصمی در گذشته ۶۹۸ (فهرست ایوانف ۱: ۶۵۲ ش ۶ – ۳ / ۱۶۲۳).
۵۸ –خط طرز محمدی: در قواعد خط به نام تیپومیسور در ۱۲۲۴ مولودی. (ایوانف ۲: ۷۵۲ ش ۷ – ۱۶۲۶).
۵۹ –تحفه الخطاطین: مستقیم زاده سعدالدین سلیمان افندی پسر عبدالرحمن پسر محمد رومی (۱۱۳۱ – ۱۲۰۲)، تا سال ۱۲۰۲، چاپ ۱۹۲۸ استانبول.
۶۰ – سلسله الخطاطین: مستقیم زاده سعدالدین سلیمان افندی پسر عبدالرحمن پسر محمد رومی (۱۱۳۱ – ۱۲۰۲) دربارة نود هنرمند نامور است.
۶۱ – مرکب سازی: سید ابوالحسن محمدعلی بن سیدمحمد مقیم حسنی لاریجانی نیاکی متخلص به مرکب، در ۱۲۳۵، در آن از خط و تذهیب هم بحث شده است. همینطور از لوازم کتابخانه و ساختن مرکب و رنگ های گوناگون (دانشگاه ۲/ ۴۲۸۳).
۶۲ – تذکره خوشنویسان: از خلیفه شیخ غلام محمدراقم هفت قلمی دهلوی (چندی قبل از ۱۱۹۴ – ۱۲۳۹) به نظم و نثر، چاپ محمدهدایت حسینی در کلکته در ۱۹۱۰ (استوری ۱: ۱۰۷۶ – ریو ۵۳۲).
۶۳ – تذکره کاتبین یا مسودة تذکره خط و خوشنویسان: از خلیفه شیخ غلام محمدراقم هفت قلمی دهلوی ( چندی قبل از ۱۱۹۴ – ۱۲۳۹ (از آغاز تا زمان اخیر به سال ۱۲۳۹ در یک مقدمه و سه باب و خاتمه تألیف ۱۲۳۹، باب یکم آن درباره ۷۰ خوشنویس است که بیشتر آنان نستعلیق نویس بوده اند. دومی درباره ۳۶ شکسته نویس است (استوری ۱: ۱۰۷۶ –ریو ۵۳۲).
۶۴- رساله متضمن حالات خوشنویسان خطوط: از خلیفه شیخ غلام محمدراقم هفت قلمی دهلوی (چندی قبل از ۱۱۹۴ – ۱۲۳۹ ) درباره خوشنویسان هند از زمان اکبر تا بهادرشاه دوم، در چهار فصل: نستعلیق نویس، شکسته و شفیعایی نویس، نسخ و طغرانویس، حکاکان و کنده کاران مهر Seal engravers
۶۵ – مفتاح الخطوط: رضاعلی خان پسر حاجی شاه محمدحسین پسر شاه عبدالرسول پسر شاه ملاعلی قادری چشتی که در هند به سال ۱۲۴۹ برای نواب عظیم جان بهادر با دیباچه ای از میر نوازش علی حسین صاحب شاگرد خود ساخته است. کلمانت هوارت نسخه ای از آن داشته به اندازه ثمن (یک هشتم) ۱۶×۲۴ در ۹۳ برگ (ص ۵).
۶۶ – تذکره الخطاطین یا تاریخ کلام الملوک: از محمد یوسف بن حسن لاهیجانی، ساختة در ۱۲۵۶ (حقوق ۲۹ و ۳۱ – ادبیات ۷۷ – قاهره لیست خدیوی ص ۵۰۰ و لیست طرازی ش ۲۱۳ مورخ ع ۲/۱۲۷۵).
۶۷ – تذکره الخطاطین: میرزامحمد شریف صدر متخلص به ضیاء (تاشکند ۶: ۵۸)
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب