پری کشی در رشت سرنوشت تلخ دو رود

پری کشی در رشت سرنوشت تلخ دو رود

سفرگو: در دل شهر رشت، دو رودخانه «زرجوب» و «گوهررود»، سال هاست که دیگر نه صدای آب، بلکه صدای زنگ خطر فراموشی می دهند؛ رودهایی که زمانی در مراسم ها، افسانه ها و زیست فرهنگی مردم گیلان جایگاهی روشن داشتند، امروز به حاشیه رانده شده اند. آن چه حال در بستر آنها جاری ست، نه فقط فاضلاب شهری، بلکه نشانه ای از گسست ما با میراث فرهنگی مان است. علیرضا حسن زاده، انسان شناس و پژوهشگر میراث فرهنگی، از جایگاه فراموش شده‌ی این رودها در حافظه جمعی، معناهای اسطوره ای و آیینی آنها و ضرورت احیای فرهنگی شان می گوید؛ احیایی که شاید نخست باید از بازخوانی قصه ها و داستانهای بومی شروع شود.


به گزارش سفرگو به نقل از ایسنا، در روزگاری که رودخانه های رشت، «زرجوب» و «گوهررود»، بالاتر از آنکه جریان زندگی باشند، حامل فاضلاب های شهری و نماد آلودگی و فراموشی اند، نگاه انسان شناسانه به آنها ضرورتی است که کمتر در بحث های رسمی و مدیریتی مورد توجه قرار گرفته است. این دو رودخانه که روزگاری در قصه های پریان، مراسم های گذار، زیست اجتماعی مردم و حتی اقتصاد شهری رشت جایگاه ویژه ای داشتند، امروز در سکوتی فرهنگی و اسطوره ای به سر می برند؛ گویی نه فقط از حیات زیستی، که از حافظه جمعی شهر نیز حذف شده اند.
علیرضا حسن زاده، دانشیار پژوهشکده مردم شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، نویسنده رمان «پری کشی: تاریخ عشق به روایت پریان شمال» و پژوهشگر دو طرح انسان شناختی درباره ی رودخانه های رشت در گفت و گو با ایسنا، از نظر فرهنگی و آیینی به زرجوب و گوهررود نگریسته است؛ رودخانه هایی که به باور او، دیگر تنها مسأله ای زیست محیطی نیستند، بلکه به مسئله ای فرهنگی، تاریخی، روایی و حتی روانی برای مردم بدل شده اند.


از میراث فرهنگی و معنوی رودخانه های رشت یا آن چه شما منظر فرهنگی و میراثی این رودخانه ها می دانید چه می دانیم؟ شما در مطالعات خود به چه اطلاعات و نتایجی دست یافته اید؟
«روی راپاپورت، انسان شناس برجسته آمریکایی» که به رابطه فرهنگ و محیط زیست پرداخته نشان میدهد که فرهنگ در کارکرد مثبت خویش حافظ منابع زیست محیطی مهم چون رودخانه ها و مرداب است. در اینجا منظر اسطوره ای و روایی دو رودخانه رشت در گذشته، حافظ و نگهبان شهر بوده اند اما به گونه ای عجیب متاسفانه از این دو رودخانه روایت زدایی شده و حافظه فرهنگی مردم رشت امروزه چیزی از گذشته آیینی و فرهنگی این دو رودخانه به یاد نمی آورد. در مطالعات مردم شناختی، هر نسل حداقل ۲۵ و حداکثر ۳۰ سال است و اگر چهار نسل عنصری را فراموش کنند حال به هر علت اجتماعی، سیاسی و غیره، آن عنصر از یک میراث زنده به یک میراث مرده تبدیل می شود. برمبنای مطالعه من در چهار نسل، حافظه و منظر میراثی و فرهنگی این دو رودخانه تکیده و تکیده تر شده است.

چه چیزهایی از یاد رفته است؟

از ساده ترین آنها تا پیچیده ترین شان. از اینکه در خودآگاهی فرهنگی و زیست محیطی مردم چهار نسل پیشِ رشت این دو رودخانه حافظان و محافظان شهر در مقابل خطر سیل و ترسالی بودند تا قصه های پریان آن. تا قصه چشمه های اطراف رودخانه ها و رابطه این دو رودخانه با باغ های قدیمی رشت و تالاب عینک که مجموعا یک فضای زیستی شهری را به وجود آورده و زیست مراسم مردم شهر را شکل می داده است. یک زمانی بنابر تاریخ شفاهی نسل نخست از چهار نسل متأخر که امروز بخش عمده آنها رخ در نقاب خاک پنهان کرده اند، دو رودخانه رشت باراندازهایی داشته که با قایق بارهایی را بوسیله رودخانه پیربازار به مرداب انزلی و انزلی می برده است. ولی خب الان چه کسی این واقعیت تاریخی را باور می کند که این دو رودخانه نه فاضلاب های روباز متعفن، که نماد اصلی جریان زندگی در رشت بودند. قصه های پریان این دو رودخانه هم از یاد رفته است. از ساده ترین آنها چون قصه رخت شستن خاله سوسکه در محله نقره دشت در کنار رودخانه تا قصه پریان این دو رود. می دانید که در نمادپردازی فرهنگ ایرانی رودخانه ها، زنانه و مؤنث به تصویر کشیده می شوند. بطورمثال شاخانم طلا در منطقه چماچا گیلان یک رودخانه و اصولا شاه ـ زن بوده و کوه های اطراف آن مثل تیال مغربی، شاه ـ مرد و مذکر تصویر و توصیف می شوند. خب دیگر کسی از این پریان این رودخانه ها و چشمه های رشت چیزی به یاد نمی آورد، چرا؟ چون این رودخانه ها کارکرد خودرا به علت مدیریت غلط شهری از دست داده اند. البته در همان چماچا هم که مثال زدم به علت از میان رفتن مدل سنتی سیستم آبیاری، فکر نمی کنم کسی دیگر آن قصه ها را به یاد بیاورد.
باید بدانید که وقتی می گوییم از یک رودخانه یا عنصر زیست محیطی روایت زدایی شده، منظورمان همه انواع داستانهای آن بطورمثال در این مورد رودخانه است، تاریخ شفاهی، مراسم ها، قصه های مردمی، در اینجا به تعبیر «اوانس پریچارد»، اکولوژیکال تایم یعنی زمان زیست محیطی که حاوی حیات زنده و فرهنگی رودخانه است دیگر با زمان ساختاری یعنی مدیریت شهری آن منطبق نیست و زمان زیست محیطی در عمل به محاق می رود، چونکه ما با مرگ یا توقف زمان و توقف باززایی روایی رودخانه مواجه هستیم. بطورمثال این دو رودخانه زمانی قسمتی از مراسم گذار مردانه را در رشت دربر داشتند اما حال اصلا چنین چیزی با این سطح از آلودگی رودخانه قابل تصور نیست. این به آن معنا است که هویت، شخصیت، روایت و یا بهتر بگویم فرهنگ غنی رودخانه های رشت مرده است و این مرگ درحال گسترش به سوی مرداب انزلی است. شهر دیگر فاقد منظر رودخانه شده است. این خود مسایل اجتماعی و حتی روحی را بدنبال دارد.
برمبنای مطالعاتم مثالی از جای دیگری می زنم؛ برخی از مردم اصفهان معتقدند که از زمان خشکی زاینده رود، فرهنگ شادمانی در این شهر لطمه جدی دیده، مردم به اندازه قبل شاد نیستند و میزان افسردگی افزایش پیدا کرده است. جای تاسف است که رودخانه ها که می توانند بخش کلیدی فرهنگ شادمانی در کشور ما باشند، درحال مرگ زیستی و فرهنگی هستند و آنگونه که باید جایی در مدیریت شهری ما ندارند.

شما به این قصه ها در رمان تان پری کشی پرداخته اید؟

رمان پری کشی چند هدف را دنبال می کند که یکی از آنها احیا منظر روایی و اسطوره ای این دو رودخانه و مرداب انزلی است. قصه از این مقرر است که یک آنتاگونیست/ضد قهرمان طماع، رودخانه های رشت را آلوده می کند و همزمان پریان رودخانه های رشت و مرداب انزلی ناپدید می شوند. تنها راه نجات رودخانه و مرداب به یاد آوردن ملودی عشق و قصه آنست که قهرمان داستان یعنی یک دختر به نام «تارا» باید آنرا پیدا کند. خب این کار بزرگ تنها در همزیستی میان انسان و نمادهای طبیعت یعنی پریان و ماهیان ممکن می شود. البته در رمان بحث پیوند مردم و زیست سالاری هم است، چونکه دشمن رودخانه های رشت و ماهیان و پریان، همان کسی است که درست چند ثانیه پیش از صدور فرمان مشروطه زمان را به عقب می برد و بعد ما شاهد مبارزه پریان و مردان و زنان عاشق با خوانین دوره های سخت گذشته و نیروها و نمادهای شر هستیم. به هر حال ما نیاز به یک هرمنوتیک زیست محیطی هم داریم تا بتوانیم محیط زیست خودرا نجات دهیم. این هرمنوتیک سواد میراثی تولید می کند. در اصل اکو لیترچر یا ادبیات زیست محیطی در صورتیکه منظر اسطوره ای و روایی رودخانه لطمه دیده و فراموش شده، کوششی در بازآفرینی منظر رودخانه است.


چطور این دو رودخانه آنقدر لطمه دیدند؟

دلیلهای مختلفی وجود دارد. نخست، توسعه ناپایدار و در اصل غیبت گفتمان توسعه پایدار می باشد. ساده ترین راه ممکن و کم هزینه ترین آن رها کردن پساب های صنعتی، خانگی و بیمارستانی در این رودخانه ها بود. استدلال شان هم عجیب بود؛ «بگذار فقط آلودگی از ما دور شود.» این را در مردم شناسی «استیلای جهان بینی خیر محدود بر جامعه» می گویند. اما ما بر کره زمین زندگی می نماییم و همه جای ایران هم وطن ماست. این آلودگی دور شود که کجا برود؟ آلودگی آب، آلودگی منابع آب زیرزمینی و آلودگی خاک و آلودگی غذا را بدنبال دارد و در اصل وقتی محیط زیست لطمه ببیند، هیچکس در امان نیست.
مشکل دیگر ساختار دفع زباله در رشت در کنار مساله فاضلاب است که ایراد اساسی دارد و در سراوان محل دپوی زباله سرچشمه آب را آلوده می کند. البته مدیریت پسماند یعنی زباله خشک و تر هم مشکل دیگر است. فناوری لازم، سرمایه ایجاد و واردات آن وجود ندارد. در اصل بعد از دوره تحریم ما گرفتار استهلاک زیرساخت های عمرانی، مدنی و شهری شده ایم و همین، فرسودگی نیروی انسانی را به دنبال داشته است. باید توجه داشت تجربه زیسته زندگی خوب بدون محیط زیست سالم، نا ممکن است. پژوهشگر برجسته مطالعات و تاریخ آب یعنی هاستراپ، از جهان آب یا همان جهان ـ زیست آب نام می برد. آب جهان ما را شکل می دهد. امید خواه فردی و اجتماعی متاثر از آنست. البته متأثر از محیط زیست. بدون امید، تجربه زیسته شادمانی ممکن نیست و برای امید، شما باید سرزمینی داشته باشید که محیط زیست آن وضع مناسبی داشته باشد.
شما زندگی خوب را تجربه زیسته در رابطه با محیط زیست می دانید؟
بله کاملا. امروزه در ایران یکی از دلایلی که زندگی خوب نمی تواند به تجربه زیسته مردم ایران به گونه ای گسترده و آنگونه که باید تبدیل گردد، فقدان محیط زیست پایدار می باشد. ما تقریباً در همه جای ایران مشکل زیست محیطی داریم و این خود مانع از احساس رضایت و شادمانی عمومی می شود که در نتیجه، زندگی خوب را آرزویی دور از دسترس و امری نوستالژیک می سازد. به این منظور ما حتی فراتر از دموکراسی زیست محیطی یعنی اکولوژیکال دموکراسی (Ecological democracy) به زیست سالاری یعنی (Bio -cracy) نیاز داریم، به مثابه یک پارادایم که در آن انسان و انواع موجودات و محیط زیست در رابطه ای متعادل قرار گیرند. در اصل توسعه ای که منجر به لطمه محیط زیست، شکاف طبقاتی و فقر و فراموشی میراث فرهنگی و بیماری شود، توسعه نیست.
رودخانه های رشت هم هم اکنون باید مبنی بر یک رویکرد زیست سالارانه احیا شوند. نمونه های فراوانی از احیا رودخانه ها در جهان وجود دارد. منتها علم و دانش اقلیمی و زیست محیطی یک علم مبتنی بر تعامل با جهان و علم میان فرهنگی است و نمی توان بدون کمک و همفکری سایر کشورها بر چالش های بزرگی چون فرونشست زمین، آلودگی رودخانه ها، آلودگی هوا، خشکی دریاچه ها و... چیره شد. در اینجا علم، فناوری و سرمایه در تعامل با سایر ملل می تواند به یک کشور در حل مشکلاتش کمک نماید. در اصل هیچ اکوسیستمی چه طبیعی، چه اجتماعی و انسانی نمی تواند برای مدت زیادی ایزوله و جدا از سایر اکوسیستم ها بماند. در این حالت آن اکوسیستم توان تاب آوری خودرا از دست می دهد. در چین که طولانی ترین دیوار دنیا را دارد، ضرب المثلی وجود دارد که وجود دیوار را می نکوهد: «هر جا دیواری دیدید، بدانید مردم هر دو طرف دیوار خوب فکر نمی کنند.»
ما باید به نظام بین المللی علم برای حل مشکلات زیست محیطی خود متصل شویم. در سایر کشورها تجارب بسیار خوبی از احیا رودخانه ها وجود دارد. باید از تجربه های آلمان درباره ی برنامه احیا رودخانه های راین و ماین، همین طور دانوب در اروپا بهره برد. باز تکرار می کنم علوم زیست محیطی و دانش تغییرات اقلیمی کراس کالچرال یعنی فرامرزی است.
آیا رشت امروز با رشت روز گذشته تفاوت کرده است؟
بله، رشت روز گذشته جمعیتی بومی داشت که تاریخ و فرهنگ آنرا می شناختند، اما امروزه جمعیت سیار و غیربومی خیلی بیشتر از جمعیت بومی است. این در شرایطی است که تلاش ضروری جهت حفظ میراث شهری شهر رشت و منظر فرهنگی و زیست محیطی آن نشده است. منظورم این نیست که غیربومیان نباید در رشت زندگی کنند، اینکه حرف بی پایه ای است. منظورم کوشش برای حفظ فرهنگ و میراث بومی شهر رشت است. رشت بزرگ ترین تالاب شهری ایران را دارد اما این تالاب هم کارویژه ه ای زیستی و فرهنگی خودرا از دست داده و ارتباط آن با اکوسیستم اجتماعی و فرهنگی شهر قطع شده است. تازه باید نگران این بود که یک نگرش مصرف گرا در تضاد با رویکرد زیست سالارانه به شیء سازی این تالاب دست نزند. توسعه شهری رشت امروز مثل تهران و بدون انطباق با رویکرد توسعه پایدار بوده است.


اخطار استاندار رشت سبب مطرح شدن باردیگر مساله آلودگی این دو رودخانه به عنوان آلوده ترین رودخانه های ایران شد. حال چه چاره ای برای حل قطعی مساله وجود دارد؟
گیلان، مازندران و گلستان مشکلات زیست محیطی حاد و مشابهی دارند که این به فقدان رویکرد زیست سالارانه و نیز بی توجهی به حفظ و نگهداشت و حریم عرصه های زیست محیطی در مدیریت شهری آنها برمی گردد. مادی و پولی شدن محیط زیست و میراث فرهنگی بحران آفرین است. میانکاله، خلیج گرگان و حتی مساله کاهش سطح آب دریای کاسپی مسایل و بحران های زیست محیطی شمال هستند. مشکل دو رودخانه رشت و مرداب انزلی هم از همین نوع است و چشم انداز دیگری از پارادایم توسعه ناپایدار و فقدان زیست سالاری. در بطن این مساله هم بی توجه به مسئولیت دولت ها در قبال در دسترس ساختن تجربه زندگی خوب وجود دارد که وظیفه مهم هر دولتی در هر نقطه از جهان است. باید برای زیرساخت های زندگی شهری سرمایه گذاری لازم صورت گیرد و سیستم تصفیه فاضلاب شهری رشت، کاربرد فناوری مدرن در دفع زباله، نظارت بر سیستم فاضلاب های صنعتی و بیمارستانی، جانمایی جدید مراکز تولیدکننده فاضلاب ها در جایی دور از منابع آب، حل مشکل محل دپوی زباله در سراوان رشت، پیدا کردن راه هایی برای افزایش دبی و حقابه دو رودخانه و اختصاص بودجه ملی به بحران هایی چون تالاب میانکاله، مرداب انزلی، خلیج گرگان، رودخانه های رشت و... راه حل مهم و یک مطالبه مشروع و به حق مردم ایران است.
باید توجه کنید زندگی خوب حق مردم است و دولت باید تمام اهتمام اش را در این زمینه انجام دهد و اگر دولت متعهد شود که در ضمن بطورمثال چهارسال دست کم قسمتی از مشکلات زیست محیطی مردم ایران را که در کنار مصائب دیگر چون مشکلات اقتصادی مانع از تجربه زندگی خوب به مثابه یک تجربه زیسته می شود، انجام دهد آن وقت می توان گفت وظیفه خودرا در قبال کشور و مردم به خوبی انجام داده است، حال می خواهد کمبود آب، آلودگی هوا، خشکی دریاچه، و … باشد. اما بدون محیط زیست سالم تجربه زندگی خوب ممکن نیست. در اصل حق به شهر یا همان حقوق مردم در فضای شهری قسمتی از حقوق شهروندی مردم است و این حقوق شهروندی مردم رشت نسبت به احیا این دو رودخانه و حل مشکل مرداب انزلی را هم در بر دارد. از جانب دیگر به نظر می آید در مورد مساله دو رودخانه رشت مشکل کمی بُعد شناختی هم دارد و آن این است که ما کمبود آب را بحران می دانیم اما وجود آب آلوده را بحران نمی شماریم که این کاملا اشتباه است. جالب است ما درباره ی مرگ خوب هم گفتمان های زیادی در تاریخ خود داریم اما زندگی خوب نه، اینجاست که باید این ابعاد شناختی هم اصلاح گردد، بطورمثال روشن شود که زندگی خوب در یک شهر دارای رودخانه متاثر از سلامت و شادابی رودخانه های آنست.
اما اجازه بدهید درباره ی مشکل دریای کاسپی یا مازندران که نمی دانم چرا به آن «خزر» می گویند، به نکاتی اشاره کنم. چون نهایتاً آلودگی رودخانه ها و مرداب به آلودگی دریا هم منتهی می شود. اما هم اکنون مشکل جدی آلودگی صرف نیست بلکه خشک شدن دریا است. این مشکل کمتر از مشکل رودخانه های رشت و مرداب انزلی نیست و حقی است که نسل آینده دارد. برای ممانعت از خشکی این دریاچه باید دیپلماسی دریایی ایران فعال تر شده و در شورای کشورهای دریای کاسپی، بطور جدی راه های روبرو شدن با خشکی این دریا مطرح و تعقیب شود. می دانید که پروژه «ایران رود» یکی از پیشنهادات و راهکارهای این مشکل است و البته از مسیر شرقی آن خلیج فارس را در کانالی به طول حدود ۱۶۰۰ تا ۱۷۰۰ کیلومتر به دریای کاسپی می رساند. هم اکنون کشور چین دارای طولانی ترین کانال آبی به طول ۱۷۰۰ کیلومتر است، پس چنین کاری شدنی است. اما مشکلاتی وجود دارد؛ یک، سرمایه عظیم چنین کاری است. دوم، توافق با کشورهای حوزه کاسپی و دیپلماسی فعال. سوم، مدیریت علمی این انتقال با کمترین لطمه زیست محیطی همچون استفاده از به روزترین فناوری های نمک زدایی از آب و متعادل نگه داشتن ساختار بیولوژیک دریای کاسپی. این طرح می تواند موقعیت اقتصادی ایران را در منطقه بسیار بالا ببرد و یک راه تجاری دریایی جدید به وجود آورد. در این طرح خلیج فارس به نجاتِ نه فقط دریای کاسپی که تمام ایران خواهد آمد. اما چنین طرح بزرگی نیاز به دانش علمی روز و ارتباط گسترده با کشورهایی دارد که صاحب فناوری های روز هستند و نباید نتیجه عکس بدهد. بدون یک کار کارشناسی علمی و دقیق این طرح فایده ای که نخواهد داشت هیچ، ضررهای وحشتناک را متوجه محیط زیست ایران خواهد نمود.
شما به عنوان یک متخصص میراث فرهنگی، علوم میراثی و مردم شناسی چه چاره ای برای حل مشکل زیست محیطی این دو رودخانه دارید؟
نجات محیط زیست رودخانه ها مبتنی بر نگاهی میان رشته ای است. من در پژوهش مربوط به این دو رودخانه از نظریه گادامر استفاده کردم. شما راهی جز تلفیق افق ها برای افزایش خودآگاهی نسبت به مسایل خود و یافتن راهکارهای مناسب برای رفع مشکلات حاد زیست محیطی جز گفت و گو ندارید. باید گفت وگوهای ملی و چند رشته ای برای یافتن راهکارهای مناسب صورت گیرد. گفت و گوی ملی میان ذی نفعان، مردم و کارشناسان. ما به گفت و گوی ملی برای یافتن راهکار رفع اشکال آلودگی رودخانه های رشت، مرداب انزلی، هوای آلوده تهران و... نیاز داریم. باید دانشگاه ها و پژوهشگاه های ما مسئول انجام این گفت و گو شوند و هر یک مسئولیت یافتن راهکار برای یک بحران زیست محیطی کشور را در پهنه یک گفت و گوی ملی و حتی گفت و گو با کارشناسان برجسته جهان بر عهده گیرند. این گفت و گو بستر لازم تلفیق افق ها را فراهم ساخته و یک توافق فرافردی به وجود خواهد آمد. ما به چرخه هرمنوتیک علم مساله محور در ایران نیاز داریم. هرمنوتیک زیست محیطی، دانش و مسئولیت و حس تعلق را نسبت به محیط زیست به وجود می آورد. سواد میراثی و زیست محیطی را در عرصه عمومی بالا می برد. اما در مورد راهکارهای این تحقیقات، به زودی هر دو پژوهش مربوط به این دو رودخانه انتشار یافته و در اختیار نهادهای برنامه ریز و تصمیم ساز و عموم قرار خواهد گرفت. به هر حال جنبه میراثی، فرهنگی و اجتماعی حل بحران یاد شده در کنار دانش و علوم زیست محیطی دارای اهمیت زیاد است.


1404/01/18
12:45:59
5.0 / 5
10
تگهای خبر: تاریخی , تولید , زندگی , سرمایه گذاری
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)

تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب
لطفا شما هم نظر دهید
= ۵ بعلاوه ۵
پربیننده ترین ها

پربحث ترین ها

جدیدترین ها

سفرگو SafarGoo

سفر سفرگو

گردشگری و توریسم

راهنمای جامع سفر، اطلاعات کامل درباره تورهای داخلی و خارجی، بلیط های چارتر و هتل ها

safargoo.ir - تمامی حقوق سایت سفرگو متعلق به آن و محفوظ می باشد